Ev ortamı kalitesi çocukların gelişimini etkilediği (Biedinger, 2011) gibi pek çok değişken de ev ortamının kalitesini etkileyebilmektedir. Alanyazında, özellikle annelerin eğitim (Biedinger, 2011) ve gelir düzeyleri (Sucuoğlu vd., 2020) gibi sosyo-ekonomik düzey (SED) özelliklerinin ev ortamı kalitesiyle ilişkili olduğu belirtilmektedir. Ailenin SED özelliklerinin yanı sıra, ebeveynlerin davranışları da ev ortamı kalitesi üzerinde etkili değişkenlerdir (Dote-Kwan vd., 1997; Iltus, 2007). Çocukların gelişimsel özellikleri, ev ortamı kalitesini etkileyen bir diğer değişken olarak ele alınmakta; özel gereksinimi (ÖG) olan çocukların ev ortamlarının, tipik gelişen (TG) akranlarına göre daha az kaliteli olduğunu gösteren çalışmalar bulunmaktadır (Kesiktaş vd., 2009).

Alanyazında ÖG olan çocukların ev ortamlarının kalitesini etkileyen değişkenleri inceleyen sınırlı sayıda araştırma bulunmaktadır. Fiziksel yetersizliğe sahip çocuklar ve ebeveynleriyle (Holder-Brown vd., 1993) gerçekleştirilen bir çalışmada çocukların gelişimsel özelliklerine bağlı olarak ev ortamının uyarıcılığının değiştiği, görme yetersizliği olan çocukların yetersizlik düzeyi arttıkça da ev ortamı kalitesinin azaldığı belirtilmektedir (Dote-Kwan & Hughes, 1994). Sucuoğlu ve diğerleri (2020) ise otizm, zihinsel yetersizlik ve öğrenme güçlüğü tanıları bulunan çocukların gelişimsel işlevleriyle ile ev ortamlarının kalitesi arasında anlamlı bir ilişki olduğunu; ancak ev ortamı kalitesinin çocukların yetersizlik türüne göre farklılaşmadığını göstermişlerdir.

Özetle, ebeveynlerin SED özelliklerinin küçük çocukların ev ortamlarının kalitesine olan etkisinin sıklıkla incelendiği görülmektedir (Bradley & Caldwell, 1984). Ancak ebeveynlik davranışları ve çocuk özelliklerinin ev ortamını nasıl etkilediğini araştıran çalışmaların sayısı az ve kapsamı sınırlıdır. Örneğin, ebeveynlerin çocuklarıyla ilgili beklentileri ile ev ortamının kalitesi arasındaki ilişki ya okul çağındaki TG çocukların başarısı ve ebeveynlerin akademik beklentileri incelenerek (Entwisle & Hayduk, 1981) ya da küçük ÖG çocukların ebeveynlerinin gelişimsel beklentileri ile ev ortamının kalitesi arasındaki ilişki incelenerek (Bayrakdar, 2023) araştırılmıştır. TG (Niklas vd., 2016) ve ÖG olan çocukların ev ortamlarının kalitesi (Bayrakdar, 2023; Sucuoğlu ve ark., 2020) iki grubun ebeveynlerinin çocuklarının etkinliklerine katılımları ile ev ortamlarının kalitesi arasındaki ilişki incelenerek araştırılmıştır. Ancak ilgili alanyazında 0-3 ve 3-6 yaş grubundaki küçük çocukların gelişimsel özellikleri (ÖG ve TG olma), davranışları, ebeveyn özellikleri ve ebeveynlerin davranışlarının ev ortamına olan etkilerini bütünsel olarak inceleyen bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu nedenle, bu çalışmada ÖG olan ve TG çocukların ev ortamlarını karşılaştırmak ve küçük çocukların ev ortamı kalitesini yordayan ebeveynlere ve çocuklara ilişkin değişkenleri belirlemek amaçlanmıştır. Bu amaçla şu sorulara yanıt aranmıştır. 1. 0-3 ve 3-6 yaş arası ÖG olan ve TG çocukların ev ortamlarının kalitesi arasında anlamlı bir fark var mıdır? 2. 0-3 ve 3-6 yaş grubu ÖG olan ve TG çocukların ev ortamının kalitesini yordayan değişkenler (ebeveyn demografik özellikleri ve davranışları ile çocuk özellikleri ve davranışları) nelerdir?

Katılımcılar

Çalışma ÖG olan çocuğa sahip 111 anne (0-3 yaş grubunda 40, 3-6 yaş grubunda 71 anne) ve TG çocuğa (0-3 yaş grubunda 123 ve 3-6 yaş grubunda 95 anne) sahip 218 anne olmak üzere toplam 329 anne ve çocuklarıyla gerçekleştirilmiştir.

Veri Toplama Araçları

Ebeveyn Bilgi Formu (EBF): Form; çocuğun yaş, cinsiyet ve yetersizlik durumu ile annenin yaş, eğitim düzeyi, çalışma durumu ve ailenin aylık geliriyle ilgili soruları kapsamaktadır.

Ebeveyn Katılımı Formu (EKF): Bu form ile anne babaların çocuklarına yüksek sesle kitap okuma/bakma, hikâye anlatma, şarkı söyleme, birlikte dışarı çıkma, sayıları öğretme ve birlikte sanat çalışması yapma sıklıkları sorularak ebeveyn katılımı değerlendirilmektedir (Öztürk vd., 2023).

Ev Ortamı Tarama Aracı (EVTA, Home Screening Questionnaire): 0-3 ve 3-6 yaş olmak üzere iki formu bulunan bu araçla 0-6 yaş arasındaki küçük çocukların ev ortamlarının kalitesini değerlendirilmektedir (Coons vd., 1981).

Erken Çocukluk Davranış Taraması Ölçeği (EÇDT; The Early Childhood Behavior Screen: EÇDT, Holtz ve Fox (2012) tarafından yoksul ailelerden gelen küçük çocukların sosyal ve problem davranışlarını değerlendirmek için geliştirilmiştir. Ölçek, sosyal davranışların ve problem davranışların değerlendirildiği iki alt ölçekten oluşmaktadır.

Ebeveyn Davranış Kontrol Listesi-Kısa Formu (EDKL; Parent Behavior Checklist–Short Form): EDKL, küçük çocuğa sahip ebeveynlerin davranışlarını ve gelişimsel beklentilerini değerlendirmek için geliştirilmiştir. Araçta, ebeveynlerin çocuklarına ilişkin gelişimsel beklentileri, çocukların problem davranışlarına yönelik ebeveyn tepkileri ve çocukların gelişimini destekleyici bakıma ilişkin ebeveynlik davranışlarını değerlendiren üç alt ölçek yer almaktadır (Fox, 1994).

Ebeveyn Öz Bildirim Ölçeği (EÖBÖ; Parenting Young Children: Self-Report Parenting Measure): EÖBÖ; olumlu davranışları destekleme, sınırları belirleme ve önleyici ebeveynlik davranışları olmak üzere üç alt ölçekten oluşan bu araç, anne babaların davranış yönetimine ilişkin ebeveyn davranışlarını değerlendirmek amacıyla geliştirilmiştir (McEachern vd., 2012).

Verilerin Analizi

Demografik özellikler, ebeveyn özellikleri ve çocuk özellikleri olmak üzere üç grup bağımsız değişkenin, küçük çocukların ev ortamı kalitesini ne düzeyde yordadığını inceleyebilmek amacıyla çoklu doğrusal regresyon analizleri geriye doğru eleme yöntemiyle (backward selection) gerçekleştirilmiştir. Çalışma grubunda yer alan çocuklar, ÖG olanlar (1) ve TG çocuklar (2) olarak gruplanmıştır. Bu veri grubu, demografik özellikler ve ebeveyn özelliklerine ilişkin regresyon modellerinde ÖG olan çocuğa sahip olma (1: evet, 2: hayır); çocuk özelliklerine ilişkin regresyon modelindeyse ÖG olma (1: evet; 2: hayır) bağımsız değişkeni olarak kodlanmış ve analizlere katılmıştır. ÖG olma/ÖG olan çocuğa sahip olma değişkeni, demografik özellikler, ebeveynlere ve çocuk özelliklerine ilişkin tüm çoklu doğrusal regresyon modellerine her iki yaş grubunda ortak bağımsız değişken olarak dâhil edilmiş, regresyon analizleri bu değişken dahil edilerek ve edilmeden olmak üzere iki kez gerçekleştirilmiştir.

Bu çalışmanın bulgularına göre, ÖG olan ve TG çocukların ev ortamlarının kalitesi her iki yaş grubunda da TG çocukların lehine anlamlı düzeyde farklıdır. Diğer taraftan, 0-3 ve 3-6 yaş grubu çocukların ev ortamlarının kalitesini yordayan değişkenler farklılaşmış, 0-3 yaş grubunda annenin eğitim ve gelir düzeyi, 3-6 yaş grubunda ise sadece annenin eğitim düzeyi ev ortamı kalitesini yordayan SED değişkenleri olarak ortaya çıkmıştır. Ebeveyn özelliklerinden ise, 0-3 yaş grubunun ev ortamı kalitesini anne katılımı, baba katılımı, annelerin olumlu davranış yönetimi uygulamaları, 3-6 yaş grubunda ise annelerin olumlu davranış yönetimi uygulamaları ile çocuklarına ilişkin beklentileri ev ortamının kalitesinin anlamlı yordayıcılarıdır. Her iki yaş grubunda da ÖG olan çocuğa sahip olma değişkeni regresyon modellerinde yer aldığında, annelerin gelişimsel bakım uygulamaları, ev ortamı kalitesini anlamlı olarak yordamaktadır. Diğer taraftan 0-3 yaş grubunda çocukların sosyal davranışları ile problem davranışları, 3-6 yaş grubunda ise sadece sosyal davranışlar anlamlı yordayıcı olarak belirlenmiştir. Önemli bir bulgu, ÖG olma/olan çocuğa sahip olma değişkeni, SED özellikleri, ebeveyn özellikleri ve çocuk özelliklerine ilişkin regresyon modellerinde ev ortamı kalitesini oldukça yüksek önem düzeyiyle yordamaktadır.

Bayrakdar, U. (2023). Annelerin çocuk gelişimine ilişkin bilgileri özel gereksinimli çocukların ev ortamlarının kalitesini yordar mı?. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(1), 60-79. https://doi.org/10.31592/aeusbed.1212416

Bradley, R. H., & Caldwell, B. M. (1984). The HOME Inventory and family demographics. Developmental Psychology, 20(2), 315-320. https://doi.org/10.1037/0012-1649.20.2.315

Coons, C. E., Gay, E. C., Fandal, A. W., Ker, C. & Frankenburg, W. K. (1981). The home screening questionnaire reference manual. Denver, CO: Child Development Center.

Dote-Kwan, J., & Hughes, M. (1994). The home environments of young blind children. Journal of Visual Impairment & Blindness, 88(1), 31-42. https://doi.org/10.1177/0145482X9408800106

Dote-Kwan, J., Hughes, M., & Taylor, S. (1997). Impact of early experiences on the development of young children with visual impairments: Revisited. Journal of Visual Impairment & Blindness, 91(2), 131-144. https://doi.org/10.1177/0145482X9709100206

Entwisle, D. R., & Hayduk, L. A. (1981). Academic expectations and the school attainment of young children. Sociology of Education, 54(1), 34-50. https://doi:10.2307/2112511

Fox, R. A. (1994). Parent Behavior Checklist manual. Austin, TX: Pro Ed..

Holder-Brown, L., Bradley, R. H., Whiteside, L., Brisby, J. A., & Parette, H. P. (1993). Using the HOME Inventory with families of children with orthopedic disabilities. Journal of Developmental and Physical Disabilities, 5(3), 181-201. https://doi.org/10.1007/BF01047063

Holtz, C. A., & Fox, R. A. (2012). Behavior problems in young children from low‐income families: The development of a new screening tool. Infant Mental Health Journal, 33(1), 82-94. https://doi.org/10.1002/imhj.20341

Iltus, S. (2007). Significance of home environments as proxy indicators for early childhood care and education. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001474/147465e.pdf

Kesiktas, A. D., Sucuoglu, B., Keceli-Kaysili, B., Akalin, S., Gul, G., & Yildirim, B. (2009). The home environments of young children with and without disabilities. Infants & Young Children, 22(3), 201-210. https://doi.org/10.1097/IYC.0b013e3181abe1ae

McEachern, A. D., Dishion, T. J., Weaver, C. M., Shaw, D. S., Wilson, M. N., & Gardner, F. (2012). Parenting Young Children (PARYC): Validation of a self-report parenting measure. Journal of Child and Family Studies, 21(3), 498-511. https://doi:10.1007/s10826-011-9503-y

Niklas, F., Cohrssen, C., & Tayler, C. (2016). Home learning environment and concept formation: A family intervention study with kindergarten children. Early Childhood Education Journal, 44(5), 419-427. https://doi.org/10.1007/s10643-015-0726-1

Öztürk, N., Sucuoğlu, B., & Avci, K. (2022). Home-based parental involvement in children with intellectual disabilities and children without disabilities in Turkey. Yayınlanmamış Araştırma Raporu.

Sucuoğlu, B., Bayrakdar, U., Şahan, D., & Karaman, S. (2020). Ev ortamı tarama aracı: Küçük çocukların ev ortamlarının değerlendirilmesi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 49, 353-374. https://doi:10.9779/pauefd.595591